Op weg naar de toekomst: hoe een Arctische zadenbank de wereld zal redden
Landbouw is ongetwijfeld de grootste motor van de menselijke ontwikkeling die de wereld ooit heeft gekend. De sector biedt werk aan een kwart van de wereldwijde beroepsbevolking en is door de geschiedenis heen een katalysator geweest voor grote technologische vooruitgang. Maar landbouw kan ook zeer destructief zijn. Tegenwoordig kunnen veel van onze milieurampen, waaronder ontbossing, verlies van biodiversiteit en koolstofemissies, in verband worden gebracht met landbouw. Nu voedselproductie onze wereldwijde ecosystemen sterk onder druk zet, is de race begonnen om een van de meest ingrijpende vragen van de 21e eeuw op te lossen: kan de wereld zichzelf duurzaam voeden?
Ergens op een bevroren archipel ver boven de poolcirkel bevindt zich een ondergrondse bunker omringd door gletsjers en ijsberen. Het enige zichtbare teken van menselijke activiteit is een imposante betonplaat die uit de Arctische toendra oprijst. Het bouwwerk ziet eruit als een buitenaards kunstwerk, maar wat eronder opgeslagen ligt, is veel waardevoller dan de bovengrondse constructie. Dit is de Svalbard Global Seed Vault, ook wel bekend als de Wereldzadenbank of de ‘Doomsday Vault’. En het is nu een van de belangrijkste gebouwen op aarde.
Een zaadje is wellicht niet meteen iets wat je denkt te moeten beschermen. Maar dan heb je het mis. Volgens recente schattingen zou de helft van de totale calorische behoeften van de wereld afhankelijk zijn van slechts drie granen: maïs, rijst en tarwe. Deze heilige drie-eenheid van granen is van fundamenteel belang geworden voor onze voedingsbehoeften. Door onze afhankelijkheid ervan zijn inspanningen voor natuurbehoud dan ook een topprioriteit geworden voor overheden en instellingen. "Ik denk niet dat er ooit een tijd is geweest dat het belang van natuurbehoud groter is geweest. Kijk gewoon maar uit je raam en je ziet hoe alles wordt beïnvloed door klimaatverandering", zegt Lise Lykke Steffensen, Managing Director bij NordGen, het agentschap dat verantwoordelijk is voor de bescherming van meer dan 1 miljoen verschillende zaden op Spitsbergen.
De grootste opslagplaats in zijn soort ter wereld biedt een veilig onderkomen aan meer dan 17.000 lokale zaadbanken die een back-up willen opslaan van hun eigen zaadverzamelingen in geval dat een oorlog, ziekte of andere kwalen onze wereldwijde voedselsystemen bedreigen. Het uiteindelijke doel is om van elke zaadvariant op aarde een exemplaar op te slaan. De kluis is uiteraard een laatste redmiddel voor een crisis die zich misschien nooit zal voordoen. Voor het grootste deel bestaat het dagelijkse werk van Lise eerder uit het vinden van werkbare oplossingen voor onze veranderende wereld, dan uit het afwenden van een armageddon.
"Ecologische evoluties vinden normaal gesproken plaats over duizenden of honderden jaren. Maar nu zien we een versnelde klimaatverandering, en onze planten, dieren en bossen kunnen zich niet even snel aanpassen. Planten of dieren zullen dus nieuwe genen en eigenschappen nodig hebben om deze verandering aan te kunnen", licht Lise toe.
Wat zorgen baart, is dat dit allemaal niet zo eenvoudig is als het creëren van een paar nieuwe genetisch gemodificeerde laboratoriumzaden die zich kunnen aanpassen aan onze nieuwe leefomgeving. "Een van de grootste uitdagingen waar we voor staan, is: zullen we in staat zijn om planten te kweken die het goed doen in deze nieuwe klimaatomstandigheden? Het duurt namelijk 15 tot 25 jaar om een nieuwe plantensoort te ontwikkelen. Wat we nu op de markt zien, is dus ontwikkeld in een tijd dat de klimaatverandering anders was dan nu, en dat is problematisch." Het is een angstaanjagend vooruitzicht, omdat veel van de zaden die we tegenwoordig gebruiken niet geschikt zijn voor onze huidige leefomgeving. En de resultaten kunnen rampzalig zijn. "Ik heb net een artikel gelezen waarin werd vermeld dat in Zweden dit jaar amper 40-50 procent van de normale opbrengst is geoogst vanwege de droogte. De planten ondervinden de invloed hiervan dus duidelijk zeer sterk."
Helaas voor Lise is dat niet de enige catastrofale gebeurtenis die ze te verwerken krijgt. Dankzij een demografische tijdbom wordt de situatie waarschijnlijk eerst erger voordat ze verbetert.
We moeten al onze middelen inzetten. We nemen het op tegen de tijd.
Larven boordevol eiwitten
In de komende 30 jaar zal de wereldbevolking doorgroeien tot 10 miljard mensen. Niet verwonderlijk zal dit een groot aantal problemen met zich meebrengen. In onze pogingen om de voedingsbehoeften van een steeds groter wordende bevolking in evenwicht te brengen met een steeds vijandigere en minder voorspelbare leefomgeving, zijn experts gaan geloven dat we aan de vooravond staan van een wereldwijde voedselcrisis. Aangezien landbouw en voedselproductie al verantwoordelijk zijn voor meer dan een derde van de totale uitstoot van broeikasgassen in de wereld, zullen revolutionaire veranderingen nodig zijn in de manier waarop we ons voedsel produceren, om zowel onze klimaatdoelstellingen te halen als aan de calorische vraag te voldoen.
Maar hoe ver kunnen we onze ecologische en technologische grenzen verleggen om voor iedereen voedselzekerheid te garanderen?
Bioscoopbezoekers zijn zich maar al te goed bewust van de mogelijke culinaire catastrofes die ons staan te wachten. Van larven boordevol eiwitten in Blade Runner tot energiesupplementen op basis van plankton in Soylent Green, Hollywood heeft onze smaakpapillen ruw wakker geschud met deze cyberpunkmaaltijden. Dit dystopische vooruitzicht komt goed tot zijn recht op het grote scherm, maar is het niet wat vergezocht? Helaas niet zoveel als je zou denken.
Nu de schaarste aan bebouwbaar land voor boeren problematischer wordt, en toch al zwakke ecosystemen tot het uiterste worden aangesproken, wenden veel landbouwbedrijven zich tot de wetenschap voor antwoorden. Opkomende technologieën zoals tissue engineering (weefselkweek) en synthetische biologie kunnen de aanvoer van gewassen en vlees mogelijk verbeteren. Nieuwe voedselalternatieven, zoals vleesvrije steaks en veganistische zuivelproducten, zullen snel hun weg naar de winkelrekken vinden. Maar welke grote rol willen we dat technologie speelt in de voedselproductie?
Lise vindt dat alle opties op tafel moeten blijven. "Mijn standaardantwoord op deze vraag is dat we al onze middelen moeten inzetten. We nemen het op tegen de tijd. En tegen de natuur. En onze leefomgeving verandert zo snel dat de natuur ons niet kan volgen." Die ruimdenkendheid heeft NordGen enkele bijzonder interessante samenwerkingen opgeleverd. "Op dit moment werken we samen met een grote voedselproducent, waarmee we onderzoek doen naar meer dan 800 verschillende soorten zaden. We zijn ze aan het genotyperen en verzamelen er veel informatie over omdat we natuurlijk op zoek zijn naar iets wat voedzamer is, een betere textuur heeft of beter smaakt."
Door de manier waarop we in onze samenleving leven, is veel kennis verloren gegaan over natuur en landbouw.
Dat partnerschap is slechts een van de vele samenwerkingsverbanden die NordGen als fundamenteel beschouwt voor het waarborgen van voedselzekerheid in de 21e eeuw. Het is duidelijk dat Lise het verband tussen onderzoekscentra, commerciële belangen en beleidsmakers ziet als een vruchtbare voedingsbodem waarop innovatie tot bloei kan komen. Alles zelf doen is gewoon geen haalbare optie meer. "Wie nog gewoon in silo's werkt, zal het onderspit delven omdat we in deze samenwerking allemaal ons deel moeten doen."
NordGen heeft een tijdshorizon van 100 jaar, wat betekent dat veel van het werk van dit onderzoekscentrum pas in de 22e eeuw kan worden beoordeeld. Ondanks de enorme reikwijdte kiest Lise voor een pragmatische benadering bij het voorspellen van toekomstige trends in de landbouw. "Helaas is er door de manier waarop we in onze samenleving leven, veel kennis verloren gegaan over natuur en landbouw. Over hoe we ons eigen eten kunnen produceren. Er zijn bijvoorbeeld heel wat mensen die hoegenaamd geen idee hebben hoe ze aardappelen kunnen telen. We moeten dus een stap terugzetten en het wiel opnieuw uitvinden. We moeten zelf ons eigen voedsel kunnen produceren en minder afhankelijk zijn van geïmporteerde goederen. Ik denk dat we in de toekomst een veel nauwere band zullen hebben met onze leefomgeving."
Het is een oplossing die niet in de smaak zal vallen bij enthousiaste sciencefictionfans die wel een gedehydrateerde pizza lusten. Toch heeft het wel iets cyclisch - haast poëtisch - om schop en troffel af te stoffen en terug te keren naar onze roots.
